vrijdag 11 maart 2016

Boekverslag Reinaert de Vos

Reinaert de Vos - Willem die Madocke Maecte

Algemene informatie
Titel: Reinaert de Vos
Auteur: Willem die Madocke Maecte
Uitgeverij: Amsterdam University Press
Uitgegeven: 1260
Plaats: Amsterdam
Aantal pagina’s: 104
Oorspronkelijke taal: Nederlands
Genre: Dierenverhaal, satire
Thema: bedrog, dieren, humor, middeleeuwen

De auteur

De auteur van dit werk is Willem die Madocke Maecte. Over de ‘Willem’ die het satirische verhaal van Reynaert heeft geschreven, is er weinig of niets met zekerheid bekend. We kunnen wel vermoeden dat hij uit de regio tussen Gent en Hulst afkomstig was.

‘Madoc’, dat andere werk dat de auteur in het begin van zijn verhaal vermeldt, kennen we evenmin. Aangezien hij er zijn dierenepos meteen mee begint, veronderstelde hij blijkbaar dat dat andere werk bij zijn tijdgenoten wel bekend zou zijn.

Het is trouwens niet alleen in het begin van het verhaal dat de auteur – blijkbaar niet zonder trots – zijn eigen naam meedeelt. Wie de laatste verzen van de Reynaert aandachtig bekijkt, vindt er een acrostichon in terug: de eerste letters van die regels vormen samen de woorden ‘bi Willeme’ (door Willem).

Aangezien Willem zich onmiskenbaar door enkele anderstalige teksten heeft laten inspireren, moet hij zeker Frans en Latijn hebben gekend. Bepaalde details in de tekst zelf doen ook vermoeden dat hij vertrouwd was met de gangbare rechtspraktijken.

De hypothese dat de in 1260 of 1261 gestorven lekenbroeder en grafelijke klerk Willem van Boudelo (of Corthals) wel eens de geheimzinnige auteur van dit dierenepos zou zijn geweest, moet als onbewezen en zelfs vrij twijfelachtig worden beschouwd.


Samenvatting

Tijdens een hofdag omstreeks Pinksteren worden de misdaden van Reinaert de vos aangeklaagd. De eerste klager is de wolf Isengrijn. De vos heeft zijn vrouw Haersint ‘verhoert’ (v. 73). Hij bedoelt met dat woord ‘tot hoer gemaakt, verkracht’. Maar Willems doelpubliek heeft voorkennis van andere vossenstreken en beseft dat het ook wel eens ‘verhoord’ zou kunnen betekenen (‘ter wille geweest’). De wolvin blijkt inderdaad niet vies van een buitenechtelijk avontuurtje, en haar naam is niet voor niets ‘Haersint’. Dat is een normaal Middelnederlands zinnetje: het zint haar, ze heeft het graag…
Grimbeert de das zal dan ook weinig moeite hebben om de vos van verkrachting vrij te pleiten: Reinaert onderhield zogezegd een hoofse liefdesrelatie, en de wolf klaagt hem alleen maar aan omdat hij eigenlijk kwaad is op zijn vrouw die hem heeft bedrogen en die zelf ‘sciere ghenesen’ (er snel weer bovenop) was. Boven de hoofden van de personages knipoogt de dichter naar zijn publiek. ‘Ghenesen’ heeft in middeleeuwse teksten immers vaak een erotische betekenis, iets in de zin van ‘klaarkomen’. Zo speelt Willem een superieur spel met allusies, conventies en verwachtingspatronen. En we zijn nog maar driehonderd verzen ver… Er volgen er nog meer dan drieduizend.
Van den vos Reynaerde is meesterlijk suggestief. De dieren stellen het gedrag van mensen voor; ze houden ons een spiegel voor. Wat dat betreft laat het werk geen opbeurende maatschappijvisie zien. Het hoofdpersonage is weliswaar uitzonderlijk intelligent maar gebruikt zijn trucs en listen uitsluitend in zijn eigen voordeel. De vos is een schurk: hij vermoordt de dochters van de haan Cantecleer, doodt Cuwaert de haas en staat de gezanten van de koning (Bruun de beer en Tibeert de kater) naar het leven. Bovendien beschuldigt hij zijn eigen vader van verraad en zelfmoord. Reinaert is beslist geen lieverdje. In 2007 werd hij als ‘de vleesgeworden doortraptheid’ in een enquête van Radio 1 dan ook terecht opgenomen in de lijst met de grootste snoodaards der letteren.
Maar tegelijk legt Reinaert ook de ondeugden in zijn omgeving bloot. En die zijn niet gering. De dieren/mensen blijken niet in staat tot beschaafd samenleven. De hoogste waarden die ze belijden zijn schijnheiligheid, leugenachtigheid, vraatzucht, hebzucht en wellust. Ofwel bedriegt men, ofwel wordt men bedrogen. Een tussenweg is er gewoon niet. Iedereen is op zoek naar het hoogste eigenbelang.
Dichter Willem geloofde niet in de geïdealiseerde droomwereld die werd beschreven in de toen erg populaire ridderromans over koning Artur, de ridders van de tafelronde en hun hoofse opofferingsgeest. In plaats daarvan schetste hij een scherp satirisch beeld van de maatschappij en de mens… van toen en nu.


Twee recensies

Recensie 1 

De wrede vos is vooral een held
door Irene de Pous

RECENSIE Filosoof René ten Bos herlas in de aanloop naar de boekenweek – thema: dieren – Reynaert de Vos. Van het klassieke dierenepos verscheen onlangs een nieuwe vertaling. „Ik ben Reynaert, ondanks zijn wreedheid, vooral gaan bewonderen.”

’Doe quamen tes sconinx hove, alle die diere, groet ende cleene, sonder vos Reynaert alleene, hi hadde te hove so vele mesdaen’.
De middelbare school zal voor velen de laatste keer zijn geweest dat ze de tekst van Reynaert de Vos doorworstelden. Zo ook voor René ten Bos. De auteur van ’Het geniale dier’, een filosofisch relaas over de verhouding tussen mens en dier, herlas de tekst met groot genoegen. In de toegankelijke vertaling op rijm van Ard Posthuma (zie fragmenten hiernaast), onlangs verschenen, wordt het verhaal soms nog eens extra aangezet.
Om aan de galg te ontkomen, luist het ’felle dier’ zijn vijanden er keer op keer in. Met list en bedrog, en dankzij de nodige domheid van de andere dieren, weet de vos de zaken steeds weer in zijn voordeel te veranderen. Ten Bos: „De schaamteloosheid waarmee Reynaert de ene streek na de andere levert, en zo de huichelachtigheid van de hofhouding van koning Nobel blootlegt, wekt stiekem bewondering.”
Hoezo stiekem?
„Reynaert is eigenlijk een schurk. Je kan zeggen: hij haalt de streken uit om aan de galg te ontkomen. Daarmee redt hij niet alleen zichzelf, maar ook zijn familie. Als prototypische familievader beschermt hij zijn vrouw en kleine vosjes, en zorgt voor vlees op de plank. Maar wel ten koste van alles en iedereen. Af en toe sluit hij allianties, maar die laat hij net zo makkelijk weer los. Reynaert geeft hiermee een duidelijk antwoord op de vraag over morele verantwoordelijkheid: je kunt niet voor iedereen verantwoordelijk zijn. Slechts voor je directe familie hoef je goed te doen.
Maar Reynaerts streken zijn meer dan een staaltje overlevingskunst. De vos schept ook genoegen in wreedheid. Aan het eind van het verhaal bijvoorbeeld, wanneer hij de koning aan zijn zijde heeft, wendt hij voor op pelgrimstocht te gaan. Hiervoor laat hij zijn vijanden ’bitter lijden’. De beer wordt levend gestroopt voor een pelgrimstas, de leeuw moet het vel van zijn voeten missen voor schoenen.”
’Je zult niet snel een valk aanschouwen, die zich zó ongestoord liet breeuwen, als je daar Ysengrin (de wolf - red.) zag schreeuwen, nu men hem met geweld ontschoeide, en het bloed uit zijn tenen vloeide’. En dit vinden mensen prettig om te lezen?
„Van nature houden mensen wel van een beetje sadisme, dat zie je goed bij kinderen. Ik ben opgegroeid met dieren om me heen. Als mijn vader een kip slachtte, vonden we het leuk als hij niet helemaal dood was. Of kijk maar naar wat tekenfilmfiguren als Tom en Jerry met elkaar uithalen. Bij liefde voor alles wat leeft, die je vaak ziet bij kinderen, hoort ook het accepteren van wreedheid.
Een van de aanklachten tegen Reynaert is de moord op de kip Coppe. Uitgebreid wordt hierover gejammerd, het slachtoffer krijgt zelfs een staatsbegrafenis. Dat is heerlijk absurd, want als een vos een kip doodbijt, doet hij wat een vos hoort te doen. Reynaert is de enige in het verhaal die zijn wreedheid accepteert, en toegegeven, daar ook met volle teugen van geniet.
Zijn onverdroten kwaadaardigheid heeft charme. Hij zet daarmee alles en iedereen te kakken. Dat maakt hem voor mij tot een held.”
Niet zo’n goede held, op zijn zachtst gezegd.
„Reynaert is geen Hollywoodheld. Hij is een literaire held, met een ambivalente rol. Zoals gezegd kan hij uitgesproken wreed zijn. Maar de vos is ook een verleider. Hij weet de vrouwtjes te charmeren en met zijn welbespraaktheid lokt hij de andere dieren in een vernuftige val. Zijn listen werken alleen maar doordat de andere dieren last hebben van menselijke eigenschappen als hebberigheid, ijdelheid en gulzigheid. Wat aan de oppervlakte goed lijkt, wordt door list en bedrog ontmaskerd.”
Een goede Hollywoodheld zou die hypocrisie niet kunnen ontmaskeren?
„Soms heb je kwaad nodig om kwaad te ontmaskeren. In het verhaal van Reynaert zie je inzichten terug die aan postmoderne ethiek doen denken: goed en kwaad horen intrinsiek bij elkaar. Reynaert vertegenwoordigt niet het zuivere kwaad. Hij is in staat tot liefde voor zijn vrouw en kindertjes. Andersom blijkt achter de ’goede orde’, de hofhouding van koning Nobel, ook kwaad te zitten. De koning is een corrupte vrek zonder ruggengraat die voor een schat de hele orde omgooit.
Het goede op zich bestaat niet, het is altijd verweven met kwaad. Het goede heeft daarom altijd iets onweerstaanbaar hypocriets. Dat is op zich niet erg. Onze beschaving bestaat bij gratie van hypocrisie, de bereidheid om ’verkeerde’ gevoelens en gedachten te verheimelijken. Maar wie denkt er niet eens aan een vrijage buitenshuis, aan het loslaten van alle remmen? Iemand die schaamteloos toegeeft aan kwaadaardigheid en dat doet met flair, spreekt ons daarom aan. De kwade held is altijd uitermate geschikt om de kwaadaardigheid van de hypocrisie aan de kaak te stellen.”
Het verhaal gaat over menselijke zwaktes, maar de spelers zijn dieren. Wat voor een effect heeft dat?
„Het dier wordt gebruikt voor een burlesk verhaal over menselijke zwaktes. De schrijver had daarbij een briljant gevoel voor absurditeit. Menselijke en dierlijke eigenschappen lopen door elkaar heen. Een vos die zijn jachtinstinct volgt wordt aangeklaagd, een kip krijgt een staatsbegrafenis, en de koning die dit recht handhaaft is een leeuw die zelf ook niet vies is van een stukje vlees.
In de Middeleeuwen dacht men in termen van analogie. Wil je iets te weten komen over het reilen en zeilen van mensen, kijk dan naar dieren. Dieren hebben altijd gediend als moreel boegbeeld (de ijverige mier, de trouwe papegaai), maar ook als het omgekeerde (de demonische kat, de wellustige vos, de verblinde mol).
De vos is een wezen dat paden kent die andere niet kennen. Daarmee representeert hij een ketter, iemand van het verkeerde pad. Hij krijgt het regelmatig aan de stok met de pastoor, drijft de spot met het geloof door zich als pelgrim voor te doen en zit ook nog eens vol perverse seks. In tegenstelling tot de meeste kerkelijke literatuur over ketters wordt Reynaert door Willem echter niet eenduidig neergezet: hij staat niet eenvoudig tegenover ’het goede’. Dat maakt het verhaal tot zulke sterke literatuur, die zoveel jaar na dato ons nog steeds aanspreekt.”



Recensie 2 Slimme vos eigent zich macht toe
door Clara Strijbosch

HET MOET DE meest intrigerende opening zijn in de Nederlandse literatuur van de Middeleeuwen: die van Van den vos Reynaerde, het meesterwerk uit de dertiende eeuw en nog altijd een van de meest gelezen Middelnederlandse verhalen....

Van den vos Reynaerde is een fabel. Dieren spreken als mensen en ontmaskeren met hun optreden mensengedrag. De vos Reinaert moet vanwege zijn wandaden aan het hof van koning Nobel, de leeuw, verschijnen. Reinaert misleidt iedereen en weet zo aan de dood door de strop te ontkomen. Volgens een herhaald patroon bewerkstelligt hij dat zijn tegenstanders, gedreven door begeerte, zichzelf klem zetten om vervolgens door anderen mishandeld te worden. Hijzelf houdt schone handen tot aan het bloedig einde.Ten slotte brengt hij Nobel zo ver dat Reinaerts vijanden gevangen worden gezet en mishandeld. De vos verlaat het hof als vrome pelgrim, begeleid door de haas en de ram. Eenmaal buiten het zicht van Nobel en de zijnen bijt hij de haas de kop af en laat die door de ram als brief naar de koning brengen. De bode krijgt de schuld. Reinaert vertrekt met zijn gezin naar de wildernis. Het hof blijft gehavend achter.Wie de schrijver Willem was, en wat hij bedoelde met de Madoc die hij maakte, weet niemand. Schreef hij een verhaal dat 'Madoc' heette? De enige toespeling op een werk met die naam is te vinden bij Jacob van Maerlant. Die schrijft dat zijn eigen gedicht, anders dan Madocs droom, waar is. De gelogen droom van Madoc: het klinkt als een schim van een verhaal dat nooit geschreven werd en dat de wakende dichter - Willem, die niet sliep? - vergeefs probeerde te pakken te krijgen. Van Madocs droom is geen snipper bewaard.Over Willem is evenmin iets bekend, maar des te meer is over hem gespeculeerd. Hij zou een beroepsverteller zijn, gevreesd om zijn snijdende tong, of een pessimistische hofkapelaan. Uit iedere regel in Van den vos Reynaerde spreekt dat Willem een virtuoos verteller was, die een scherp oog had voor de schijnvertoningen van de gevestigde orde en een ongenadig plezier had in de beschrijving van de ontmaskering van Nobel en zijn hofkliek.In zijn inleiding vraagt Willem lomperiken en dwazen met hun vingers van zijn verhaal af te blijven. Ze begrijpen er immers niets van. Twee eeuwen na de eerste Reinaert werd, waarschijnlijk ook in Vlaanderen, een tweede Reinaert-verhaal geschreven, dat bekend werd als Reynaerts Historie. De schrijver van deze nieuwe versie rekende zichzelf blijkbaar niet tot de door Willem aangeduide pummels die met hun vingers aan andermans teksten zitten. Hij schreef een nieuw, tweeledig verhaal. Het eerste gedeelte is grotendeels gebaseerd op Willems Reinaert. In het tweede deel wordt verteld hoe Reinaert zich opwerkt tot de belangrijkste raadgever van Nobel, met behulp van ingewikkelde toespraken door juridisch geschoolde familieleden, mooie verhaaltjes, loze beloften en smerige gevechtstaktieken. Eind slecht, al slecht. Reinaerts gedrag, besluit de schrijver, is nu algemeen. Aan ieder hof heeft Reinaert de macht.Met dit einde zou de schrijver van Reynaerts historie de Reinaert van Willem hebben kunnen overtreffen. Zijn boodschap is niet dat de eenling de machthebbers in hun hemd zet en vertrekt, maar dat de boosaardige aanklager vanzelfsprekend deel gaat uitmaken van de verdorven orde.Helaas eindigt Reynaerts historie niet zwart, maar moralistisch. Het tweede deel is een aaneenschakeling van ingewikkelde verhalen met een belering die doen verlangen naar Willems scherpe blik en tong. De vos is veranderd van een slimme schurk in een glibberige gluiperd.Willems Reinaert heeft de laatste anderhalve eeuw in vele edities het licht gezien. De laatste grote uitgave, die van Lulofs uit 1983, is een meesterstuk dat een schat aan informatie bevat over tekst en achtergronden. Nieuw aan de nu verschenen editie is dat Willems Reinaert en Reynaerts historie tegelijkertijd verschijnen in één plastic hoesje en met een volgens hetzelfde stramien ingedeeld nawoord. De tekstbezorgers noemen in hun voorwoord de twee teksten gelijkwaardig. Dat is een vrome uitspraak, die meer onthult over hun wens even belangrijke tekstuitgaven te publiceren dan over de kwaliteit van de teksten. Vooral negentiende-eeuwse onderzoekers noemden in hun vergelijkingen Van den vos Reynaerde veel beter dan Reynaerts historie. En als lezers hadden ze gelijk. Willems Reynaert blijft onovertroffen.Voor hedendaagse beoefenaren van de wetenschap is iedere tekst op zijn eigen manier interessant. Met hun presentatie van twee delen in één uitgave, geven de bezorgers beide Reynaerts de ruimte. Het genoegen om beide teksten naast elkaar te kunnen lezen, wordt wat getemperd doordat de aantekeningen bij beide delen, ondanks het identieke uiterlijk, niet echt op elkaar zijn afgestemd. De vergelijkende lezer moet tot zijn verbazing concluderen dat bij bijna gelijke tekstgedeelten uiteenlopende opmerkingen worden gemaakt. Zelfs voor gevorderde 'reinaertologen' is het niet altijd even makkelijk de weg te vinden in het dubbele spoor van de commentaren.De tekstbezorgers stellen zich op als niet-oordelende wetenschappers. Reinaert is een van de meest besproken figuren uit de middeleeuwse literatuur, en visies op de vos zijn zeer verschillend. Eerdere onderzoekers zagen hem als vrijheidsstrijder, of als een individualist die, al dan niet met boosaardige opzet, de mechanismen van de macht blootlegde.De bezorgers van de nieuwe Reinaert houden hun oordelen verborgen. Die van Willems Reinaert gaan niet verder dan te zeggen dat bewondering van het publiek een morele veroordeling van zijn gedrag niet in de weg zal hebben gestaan. Zo'n oordeel is blijkbaar gewenst. Het einde van Reynaerts historie wordt pessimistisch genoemd, maar onvermijdelijk. Zo gaat dat. Listige aanklagers van de macht worden ten slotte in de verdorven orde ingelijfd.




Mening

Gepost door op

Geen opmerkingen:

Een reactie posten

Abonneren op: Reacties posten (Atom)